مروری بر شبیه خوانی
آئین شبیه خوانی در مناتق مختلف ایران:
همزمان با عاشورای حسینی، گروههای كثیری از عاشقان اهل بیت (ع) در نقاط مختلف شهر اردبیل با برپایی آیینهای شبیهخوانی، فجایع خونبار دشت كربلا را برای عزاداران ترسیم میكنند. آیینهای سنتی شبیه خوانی روز عاشورا در اردبیل در میادین و یا مقابل مساجد در سه نوبت سپیده دم، ظهر و شامگاه عاشورا با شكوهی خاص اجرا میشود.
مراسم شبیه خوانی به دو نوع ثابت و سیار به اجرا در میآید. در عزاداریهای روز عاشورا گروههای شبیهخوانی سیار سوار بر اسب با عبور از خیابانهای شهر صحنههای كربلا را روایت میكنند. در برخی از شهرها و روستاهای استان نیز میدانی بزرگ به عنوان نمادی از میدان جنگ مهیا شده و یاران واهل بیت امام حسین (ع) در یك گوشه و لشكریان عمرسعد ملعون در گوشهای دیگر قرار میگیرند و با ورود اصحاب امام به كارزار حماسه كربلا و درنهایت با شهادت امام حسین (ع) و آتش زدن خیمهها شبیه خوانی به انجام میرسد. یكی از نویسندگان هنرهای نمایشی در اینباره میگوید: شبیهخوانی معمولا توسط عدهای از عزاداران معتقد و با استعداد انجام گرفته و بازیگران آن به دو دسته تقسیم میشوند.
موافق خوانان، معمولا نقش امامان معصوم و اصحاب ابا عبدالله الحسین (ع) را اجرا میكنند ، گویش آنها ادبی بوده و به صورت نظم سخن میگویند و مطالب خود را به صورت آهنگین روی دستگاه ماهور و گوشههای آن ادا میكنند.
محمد سیمزاری گفت : مخالف خوانها دسته دیگرند كه نقش عمرسعد، شمر و لشكریان یزید را بازی میكنند و مطالب خود را معمولا بصورت نثر و با صدای بلند، خشن و خوفناك ادا میكنند. وی افزود: موسیقی، بویژه ابزارهایی مانند طبل و شیپور نقش اساسی در ایجاد شور و هیجان در شبیهخوانی دارد.
وی گفت : نسخههایی كه مورد استفاده شبیهخوانها و تعزیهگردانها قرار میگیرد تماماً نثرها و نظمهایی است كه از گذشته به دست به دست و سینه به سینه منتقل شدهاند. به گفته وی سرآیندگان اشعار تعزیه كاملا مشخص نیستند اما نكته مهم این است كه مطالب و تاریخ واقعه كربلا بطور دقیق در شبیهخوانیها مشاهده میشود و گروه اجرا معمولا حساسیت ویژهای در مورد اینكه تعزیه اجرا شده حتما منطبق بر واقعیتهای حادثه كربلا باشد به خرج میدهد.
وی اضافه كرد: هرچند برخی محققانعلاقهمند در سالهای اخیر اقدام به پژوهش در مورد تعزیه و جمع آوری اسناد در این زمینه كردهاند اما این نگرانی وجود دارد كه این هنر اصیل مردمی رفته رفته عظمت خود را از دست بدهد. به گفته وی جمع آوری و حفظ متون مختلف شبیهخوانی، ارائه آموزشهای ابتدایی به شبیهخوانها و مهمتر از همه حفظ بافت سنتی شبیهخوانی وظیفهای است كه ارگانهای هنری و فرهنگی كشور در حفظ و بسط این هنر مردمی بر عهده دارند.
نماینده ولی فقیه و امام جمعه اردبیل نیز گفت: ضرورت دارد آیینهای این ایام با متانت خاص و به دور از هرگونه شیوههای بدعت آمیز و سبك برگزار شود.
حجتالاسلام و المسلمین سیدحسن عاملی افزود: عزاداریهای امام حسین (ع) حكمتی دارد كه باید بیش از پیش احیا شود.
وی افزود: نوآوری در عزاداریها وقتی مورد قبول است كه به اصالت عزاداری اصیل سنتی و مختص ایام محرم خدشه وارد نشود.
امام جمعه اردبیل اقامه نماز اول وقت را از اهداف عالیه نهضت حضرت امام حسین (ع) ذكر كرد و عزاداران را به برپایی باشكوه نمازهای جماعت دراین ایام توصیه كرد. حجتالاسلام عاملی همچنین از استان اردبیل بهعنوان خطه ولایتمدار و دوستدار حقیقی اهل بیت یاد كرد و افزود: نباید اجازه بدهیم با برخی رفتارهای غیر مستند این چهره درخشان منطقه خدشه دار شود.
استان اردبیل به ویژه مركز این استان از گذشتههای دور در برپایی باشكوه عزاداری ایام محرم شهرت دارد وبه همین منظور بسیاری از دوستداران حسینی از دور و نزدیك و حتی از كشورهای همسایه برای شركت در این عزاداریها به شهر اردبیل مسافرت میكنند.
منبع:
------
در طی دوران یکصد تا یکصدوپنجاه سال تکامل واقعیِ خود از لحاظ مضمون و شیوة اجرا و تنوع در موضوع، راه به شیوهای بردهاست که در آن نوع از شبیه خوانی، جنبه عزاداریِ خود را از دست دادهاست، که این خود از یک سو زادة نیازِ انسانی و طبایع بشری به درک و ابراز شادمانی است، و از سوی دیگر به علت آن است که هر پدیدة اجتماعی با گذشت زمان هم تحول مییابد و هم تکامل، آن چنان که از بن مایة اولیه فاصله میگیرد.
شبیه خوانیهای زنانه که دربردارندة قضایا و حوادث و مسائلی است که جنبههای شادِ آن بسیار بر جنبة غمگینانه اش افزونی دارد، در آن شمار است و بهترین نمونة آن تعزیة «عروسی قریش» یا «عروسی رفتن فاطمه الزهرا» است. در این گونه شبیه خوانیها، همة اجراکنندگان و حتی شبیه گردان، زن هستند. اجرای بعضی از قسمتهای آن توأم با موسیقیهای شاد و گاه مطربی است. لباسها که کلاً زنانهاند یا فوقالعاده فاخر و زیبا بوده و یا فوقالعاده مسخره و مضحک.
اجرای این گونه شبیه خوانیها عمومی نبودهاست و همگان نمیتوانستند اجراکنند و تنها ویژة حرمسرای پادشاهان قاجار و بالاخص ناصرالدین شاه بودهاست. امکانات اجرای آنها جز برای درباریان و یا وابستگانِ بسیار نزدیک و متنفذ دربار فراهم نبودهاست. این تعزیههای شاد در اوایل ماه ربیعالاول بعد از سپری شدن ایام محرم و صفر به اجرا در میآمدهاست و شرایطی خاص داشته و هیچ مردی را حق حضور در آن نبوده و تنها زنان حرمسرا و خواجگان حرم میتوانستهاند ناظرِ اجرا و تماشاگرِ آن باشند.
ناصرالدین شاه که پیوسته درصدد درک لذّات حیات بود، از طرفدارانِ پروپا قرص این گونه مجالس زنانه بودهاست. چه، تنها او و کامران میرزای نائبالسلطنه میتوانستند در آن مجالس حضور یابند که گاه ناصرالدین شاه از میان خیل دختران جوان حاضر در مجلس همسرانی برای خود برمیگزیدهاست.
عزاداری نیز در داخل حرمسرا با سردستگیِ یکی از دختران فتحعلیشاه که شوقی به این کار داشت، در شب عاشورا صورت میگرفت. وی با سر و پای برهنه جلو میافتاد و زنان دیگر به دنبال او حرکت کرده و نوحة او را پاسخ میدادند و سینه زنی میکردند. آنان ضمن عزاداری، عُلمی را که به «عُلم شاهی» معروف بود، از موزه درآورده با خود حمل میکردند و بعد آن را به موزه برمیگرداندند.
شبیهخوانی در خوزستان
شهرحر از توابع شهرستان شوش در حاشیه رودخانه دز واقع است. با وجود اینکه مراسم شبیه واقعه کربلا و عزاداری امام حسین در این منطقه ریشه تاریخی دارد، سوالی که در اینجا مطرح است این است که از چه زمانی مردم منطقه شروع به برگزاری مراسم عزاداری حسینی به خصوص مراسمی به نام شبیه یا نمایش کردهاند و چه کسی پایه گذار این عزاداری بودهاست. بعضی از سالخوردگان منطقه که میتوان سخن آنان را موثق دانست چنین نقل می کنند که ابتدااین مراسم توسط شیخ فرحان و شیخ غافل و شیخ فارس ابن شیخ سالم ازقبیله آل کثیر تیره بیت کریم(بیت چریم) بودهاست و شروع آن در اواسط قرن دوازدهم هجری قمری میباشد. شیخ غافل سال (۱۲۲۴هجری قمری مصادف با ۱۱۸۱ هجری خورشیدی) به همراهی شخصی روحانی بنام شیخ حسین به قصد زیارت عتبات عالیات به عراق سفر کرده و به شهر حله رسیدند. به علتی که زمان این سفر مصادف با ماه محرم بود و مراسم عزاداری شبیه یا تعزیه گردانی را مشاهده نمود و شیخ غافل تمایل خود را به برپایی این عزاداری در منطقه خود را به شیخ حسین ابراز نمود و از وی خواست نسبت به یادگیری و یادداشت شعرهای آن اقدام کند. شیخ غافل آن را اجراکرد. در سال بعد شیخ غافل به همراهی شیخ حسین اقدام به برگزاری این مراسم در منطقه خود کردند. (منبع تحقیقات محلی نویسنده به نقل از گفته مردمان آن منطقه)
و اما مروری بر:
آشنایی با تعزیه:
معنا و مفهوم تعزیه
تعزیه از نظر لغوی به معنی اظهار همدردی ، سوگواری و تسلیت است . همچنین است : « تعزیت ، عزاداری کردن بر پا داشتن مجلس عزاداری برای حسین بن علی(ع) نمایش دادن وقایع کربلا و حوادثی که بر سر بعضی از ائمه آمده نمایش مذهبی شبیه خوانی . »
حال که با معنای لغوی و مفهوم تعزیه آشنا شدیم به تاریخ پیدایش آن می پردازیم .
تاریخچه ی تعزیه
چند سال پیش در کتابی مطالعه می کردم که در آن آمده بود : « شروع شبیه خوانی زمانی بود که اهل بیت امام حسین (ع) را به دربار یزید آوردند . او که خود در صحرای کربلا حضور نداشته از حاضرین در آن جریان می خواهد که آن صحنه ها را برای او بازگو و اجرا نمایند .
تعدادی از حاضرین ، جریان را بازگو کرده و گاهی نمایش می دهند و ... »
و این طور شبیه خوانی ( البته به صورت بسیار ابتدایی ) آغاز می شود .
در آن سال ها تا سال های حکومت صفویان چون شاهان اغلب سنی مذهب بودند ، شیعیان مجال بر پایی مجالس عزاداری و ... امامان معصوم را پیدا نمی کردند .
تا زمانی که کم کم صفویان روی کار آمدند . آن ها پس از رسمی کردن مذهب شیعه و همچنین آشنایی به هنر نمایش ، علاقه ی زیادی به برپایی مراسم شبیه خوانی پیدا کرده و از آنجا بود که این هنر در جامعه جای خود را باز کرد و به زودی طرفداران بسیاری پیدا کرد . البته در اواخر حکومت صفوی از حالت مذهبی خویش به در آمد و حالتی تجارت گونه یافت ؛ به گونه ای که گاه در اواسط مجلس ، تعزیه خوانان به جمع کردن اعانه می پرداختند .
همین روال تا زمان قاجار ادامه داشت . در این دوره علاقه به تعزیه بیشتر شد و حتی شاهان قاجاری در تکیه دولت ( حسینیه ای بزرگ در تهران که مخصوص عزاداری و تعزیه خوانی در دوره ی قاجارساخته شده بود ) به تماشای تعزیه می پرداختند .
تعزیه ی امروز ما مدیون فداکاری ها و ایثار تعزیه خوان های دوره ی قاجار و من بعد است . شاعرانی همچون میرغم ، میرعزا ، ملا حسین مازندرانی ، میرزا محمد حسین اصفهانی ، رضوانی ، برادر زاده ها و نوادگان یغمای جندقی و .... اشعار بسیار قوی و جالبی را در زمینه ی تعزیه بر جای
گذاشته اند که هنوز در اغلب مجالس تعزیه خوانی در سراسر ایران از آن اشعار استفاده می شود .
فلسفه ی تعزیه
احادیث و روایات بسیاری از پیامبر گرامی اسلام (ع) و امامان بزرگوار شیعه در دست داریم که : « هرکس برای حسین گریه کند ، یا کسی را بگریاند و یا به زیارت او رود بهشت بر او واجب می گردد . »
و همچنین احادیث و روایات بسیار دیگر که در عظمت عزاداری سید و سالار شهیدان در دست است .
از گذشته ی دور و درست پساز به پایان رسیدن جریان صحرای کربلا ، این عزاداری ها شروع شد . امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) به بازگویی واقعه و عیان کردن چهره ی واقعی یزیدیان پرداختند .
این مراسم بود تا زمانی که هنر تئاتر وارد کشور ما شد . برخی اندیشیدند که برای انتقال پیام روز عاشورا این هنر راحت تر عمل می کند چرا که در میان
مردم اجرا می شد و هم حسی حاصل از آن درک مطلب را برای بیننده بیشتر می نماید . به این دلیل روز به روز علاقه مندی به این هنر افزایش یافته و تأثیرات آن بر روی شبیه خوانان و علاقه مندان محسوس گردید .
تأثیرات تعزیه بر روی جامعه
تا نهالی به درختی قوی تبدیل شود باید مشکلات فراوانی چون سرما ، گرما ، آفات گوناگون و ... را تحمل کرده و با آن ها دست و پنجه نرم نماید ؛ چه بسا تحت تأثیر آن ها قرار بگیرد و یا استوار به حیات خود ادامه دهد .
این هنر مذهبی نیز از آغاز پیدایش خود همواره تحت تأثیر مزاحمت های کوته فکران اجتماع واقع شده و از منجلاب های بسیاری گذشته است . البته من نمی خواهم بگویم که این هنر بلا اشکال است ولی می توان آن ها را اصلاح نمود و به حمد ا... در نقاطی از ایران مجالس تعزیه - با تلاش های فراوان – با اشکالات کمی نسبت به مناطق دیگر اجرا می شود .
همان طور که گفته شد برخی از آن سوء استفاده هایی کردند . مثلاً برخی از آن برای کسب شهرت ، برخی برای منافع مالی و.... استفاده نمودند . ولی در حین حال حاملان دلسوز و خالص تعزیه این هنر ملی – مذهبی را از گزند آسیب رسانندگان دور ساخته که خدایشان رحمت کناد .
امروزه از این هنر برای آشنا کردن بیشتر مردم با حوادث مذهبی ما استفاده می شود و تأثیرات آن نیز بسیار محسوس است .
امروز مردم حال و حوصله ی خواندن کتاب های قطور را ندارند و همچنین به سخنرانی ها هم میل و رغبت نشان نمی دهند ، بنابراین باید از طریق دیگر نسل امروز را با تاریخ مذهبی خویش آشنا نماییم که به جرأت شبیه خوانی
( تعزیه ) است .
مردم عزیز کشور ما نیز هرساله شاهد برگزاری مراسم بزرگ شبیه خوانی هستند و با استقبال گرم خود - که حاصل از رغبت بی شائبه ی ایشان به خاندان نبی اکرم اسلام است – این مجالس را با شکوه تر می سازند .
امروز باید در این زمینه با فعالیت های گسترده ، این فرهنگ مذهبی را در بین مردم بیشتر جا انداخته و از تأثیرات معنوی آن بهره ببریم .
بق و شروع تعزیه خوانی و سیر آن تا به امروز
همان طور که گفتم اوج تعزیه خوانی در ایران در دوره قاجار و پس از آن بوده است . بهره مندی از این هنر در حدود سال 1318 ه.ش به روستای بق نیز می رسد ؛ یعنی سال هایی که مرحوم ملا رمضان نادعلی زاده – پیشکسوت تعزیه خوانان شهرستان دامغان دوران جوانی خویش را می گذراند . او پس از آشنایی با ملا عباس نظم آرا – از استادان بزرگ شبیه خوانی – آشنایی بیشتری با تعزیه پیدا کرده و از همان سال ها مراسم شبیه خوانی را در ایام محرم در روستای بق بر پا می سازند .
از اولین شبیه خوانان روستا می توان ملا رمضان نادعلی زاده ، حاج قاسم عمویی ، حاج ا... قلی و عباسقلی صداقتی ، حاج غلامحسین اسکندرزاده را نام برد .
هنر شبیه خوانی در خانواده ی ملارمضان زنده ماند و فرزندان و نوادگان وی ادامه دهنده ی راه درخشان او بودند . امروزه این مراسم در دهه ی اول محرم در روستای بق اجرا می شود ؛ بگونه ای که پس از گذشت 65 سال اجرای تعزیه دراین روستا نمونه و زبانزد مرم منطقه می باشد .
روش اجرای یک مجلس تعزیه
تعداد مجالس تعزیه بسیار زیاد است . در تعزیه ( که نوعی تئاتر است ) افراد متعددی فعالیت کرده تا مجالس عزاداری هر چه پر بارتر برگزار گردد .
تعزیه گردان پس از مشخص نمودن تعزیه ی مورد نظر ( برای اجرا ) نسخه ها را بین بین شبیه خوان ها تقسیم میکند . معمولاً رسم بر این است که تعزیه خوان ها نقش خود را از حفظ اجرا نمایند .
خلاصه پس از تمرین مجلس شبیه خوانان خود را برای اجرای مجلس آماده می کنند .
ساعتی قبل از شروع برنامه تمامی شبیه خوانان به محلی به نام رَخت کن حسینیه آمده و در آنجا لباس های مخصوص خود را می پوشند .
موافق خوان ها لباس هایی با رنگ هایی نظیر سبز ، آبی ، سفید و زرد را می پوشند که رنگ های ملایم و لطیفی هستند و مخالف خوان ها رنگ های تند و خشنی چون قرمز ، نارنجی و ... بر تن می کنند .
پس از آماده شدن افراد مجلس تعزیه با پیش خوانی آغاز می شود .
نام چند مجلس تعزیه
همان طور که گفتم مجالس بسیار زیادی وجود دارد (که در حال حاضر موجود می باشد . ) که در اینجا به ذکر چند مجلس می پردازم :
1) مجلس شبیه خوانی روز عاشورا
2) مجلس شبیه خوانی حضرت عباس (ع)
3) مجلس شبیه خوانی حضرت مسلم بن عقیل (علیه الرحمه)
4) مجلس شبیه خوانی حضرت علی اکبر (ع)
5) مجلس شبیه خوانی حضرت قاسم بن الحسن (ع)
6) مجلس شبیه خوانی دوطفلان مسلم (علیهما الرحمه)
7) مجلس شبیه خوانی حضرت علی (ع)
8) مجلس شبیه خوانی حضرت فاطمه زهرا (س)
9) مجلس شبیه خوانی امام رضا(ع)
10) مجلس شبیه خوانی امام موسی بن جعفر (ع)
11) مجلس شبیه خوانی فاطمه ی صغری (س)
12) مجلس شبیه خوانی حربن یزید ریاحی
13) مجلس شبیه خوانی مسَیّب
14) مجلس شبیه خوانی عابس و شوزب (علیهما الرحمه)
15) مجلس شبیه خوانی دیر راهب
آن طور که پیشکسوتان گفته اند در قدیم حدود 365 مجلس تعزیه به تعداد روزهای سال وجود داشته که در حال حاضر تعداد آن بسیار کمتر از این رقم است .
اصطلاحات
تعزیه گردان : شخصی است که کاملا به تعزیه مسلط بوده و اداره ی مجلس را اعم از راهنمایی و ارشاد شبیه خوانان و ... به عهده دارد .
شبیه خوان : به فردی گویند که در تعزیه نقشی را به عهده می گیرد و آن را اجرا می نماید .
موافق خوان ( اولیا خوان ) : شخصی که نقش مثبت را در تعزیه برعهده دارد مثلاً نقش یکی از یاران امام حسین (ع) .
مخالف خوان : به فردی اتلاق می شود که نقشی منفی ایفا می نماید . مثلاً نقش شمر بن ذی الجوشن یا ابن سعد (علیهما العنه ) و ... .
جُنگ : مجموعه ی اشعار یک مجلس تعزیه – با ذکر شماره ی ترتیب اشخاص - در دفترچه ای که در دست تعزیه گردان است ، نوشته شده که به آن جُنگ گفته می شود .
نسخه : اشعار مربوط به هر نقش در دفترچه ای جداگانه نوشته می شود که در دست شبیه خوان قرار دارد . این دفترچه را نسخه می گویند .
رخت کن : محلی که لباس های مربوط به تعزیه در آن نگهداری می شود و شبیه خوانان در آن محل لباس خود را پوشیده و دوباره پس از اتمام مجلس در آن محل می گذارند .
مردم منطقه و تعزیه ی روستای بق
اگر بگوئیم که بین مردم منطقه و تعزیه ی روستای بق پیوندی ناگسستنی وجود دارد گزافه نگفته ایم . مردم ، این فرهنگ را از زمان دور حفظ کرده و همچنین به نسل بعد از خود انتقال می دهند .
هر ساله در دهه ی محرم تعداد زیادی از عزاداران حسینی به این روستا آمده و در مراسم تعزیه شرکت می کنند . امروز مردم شهرستان دامغان همانند مردم سراسر ایران در این دهه به عزاداری پرداخته و در مجالس مختلف من جمله تعزیه شرکت می کنند .
این فرهنگ طوری بین مردم جا افتاده است که اگر افراد موفق به حضور در این مراسم نشوند ، حتماً فیلم آن را تهیه کرده و به این صورت از تأثیرات آن بهره مند می گردند .
منابع و مآخذ
بدلیل کمبود منبع من بیشتر این مطالب را از اندوخته های خودم نوشته لذا از ذکر چند منبعی که اطلاعات اندکی از آن ها به دست آوردم فرو گذارنمی کنم :
1- محمد معین - فرهنگ معین
2- پترجی چلکوسکی – ترجمه ی داوود حاتمی – تعزیه نمایش و نیایش در ایران